Een goede plek om buitenplaatsen aan te leggen was de duinrand, zo vonden veel rijke Amsterdammers. Het was er rustig en vredig. Het zand was een probleem. Alles wat je zou bouwen op de duinen zou zo scheef gaan staan. Het was ook een economisch goede investering voor de grote steden. Om deze buitenplaatsen aan te laten leggen moesten er grote ladingen zand afgegraven worden, dit zand werd weer gebruikt om de steden uit te breidden, het was een goede fundering op de drassige grond van Amsterdam en Haarlem. 

Carel Molijn

Het is 1634 als de rijke Amsterdamse lakenkoopman Carel Molijn wel brood ziet in een stuk grond aan de binnenduinrand ten westen van Haarlem. Hij koopt de 65 hectare grond en laat de woeste duinen afgraven. Het duinzand verkoopt hij voor veel geld aan Haarlem en Amsterdam. Voor de stadsuitbreidingen van die steden zijn tonnen en tonnen zand nodig. Zanderijvaarten worden gegraven om het zand per schip naar de stad te vervoeren. Waar ooit de duinen glooiden, ligt na de afgravingen een grote kale zandvlakte, zo plat als een pannenkoek. Molijn laat er een huis bouwen: landgoed Elswout is geboren.

Engelse landschapsstijl

Elswout is nu een van de mooiste voorbeelden in ons land van een landgoedpark volgens de Engelse landschapsstijl: kronkelende beekjes, romantische bruggetjes, steile hellingen, diepe  vijvers, chique theeprieeltjes. Toch zijn er ook elementen uit de eerdere Franse stijl bewaard gebleven. De Hertenbaan, voor het Grote Huis bijvoorbeeld, en ook de lange lindelanen aan weerszijden daarvan mochten blijven van Boreel. Hier was het goed flaneren voor de dames in hun hoepelrokken en ondertussen konden ze de damherten voeren.

Dankzij de eigen sluis ligt het waterpeil op Elswout altijd zo’n vijftien centimeter hoger dan het omliggende polderpeil. Zo kan er geen (vervuild) water van buiten binnenstromen. De natuur op Elswout wordt uitsluitend gevoed door regen- en kwelwater. In dit schone water leven veel vissen en amfibien. Beroemd is de paddentrek. Zeker tienduizend padden weten elk voorjaar de weg naar Elswout te vinden.

Paddenstoelen

Het landgoed is ook een paradijs voor paddenstoelen. Het oude bos met de omgevallen bomen vormt een goede voedingsbodem. Eentje die er – letterlijk en figuurlijk – uitspringt, is de tonderzwam. Deze harde schotelvormige zwammen kunnen wel vijftig centimeter groot worden. Ze groeien loodrecht op de stam van oude en zwakke bomen.

Wonderboom

Veel van Elswouts bomen zijn meer dan 250 jaar oud: een ideale leefomgeving voor vogels die in holen broeden, zoals spechten, holenduiven, boomklevers en boomkruipers. In de oude en vaak holle bomen kunnen ze makkelijk een nest maken. Helaas zijn tijdens een zware herfststorm in 2002 tientallen monumentale bomen gesneuveld. Een daarvan was de Wonderboom: een reusachtige eik, die zijn takken en wortels in de meest wonderlijke vormen uitstrekte. Ook bosuilen voelen zich goed thuis tussen de oude bomen. En vleermuizen hebben hun intrek genomen in holle bomen en oude donkere gebouwen zoals de ijskelder.

Stinsenplanten

Vrijwel het hele jaar door bloeien de stinsenplanten uitbundig op Elswout. Stinsenplanten zijn van oorsprong vaak buitenlandse planten die door bewoners van stinsen (een versterkt stenen huis), pastorien en buitenplaatsen werden verzameld om hun landgoed te verfraaien. Het nauwgezette beheer van blad blazen, harken, maaien, hooien en handmatig uitzaaien zorgt ervoor dat de daslook, het Haarlems klokkenspel, de kievitsbloem, de lelietjes-van-dalen en de prachtframboos uit Noord-Amerika elk jaar opnieuw op Elswout bloeien.

Poetsnatuur

Staatsbosbeheer doet er alles aan om de pracht van Elswout zo goed mogelijk tot zijn recht te laten komen. Achter het Grote Huis bloeien in het voorjaar uitgestrekte gele tapijten van paardebloemen en gele plompen. Voor het contrast zorgen de rode beuken, witte bruggen en witte waterlelies. Op de weides grazen roodbonte koeien, want hun kleuren passen precies in het hele kleurpalet. In het bos mag de natuur min of meer zijn gang gaan, maar in het hart van het landgoed heerst een echte poetsnatuur. Hier worden de struiken keurig gesnoeid en de banken ’s ochtends droog gewreven. Het maaien van de gazons gebeurt op maandag. Zodat op zondag – als de meeste wandelaars komen – de madeliefjes weer volop bloeien.